Pozdrowienia od logopedy

Coś do poczytania dla rodziców na temat seplenienia (artykuł Pani Magdaleny Rybki - neurologopedy)

Seplenienie – hasło popularne, choć – moim zdaniem – bardzo różnie rozumiane. Czy seplenienie zawsze jest wadą wymowy? Czy dzieci mogą w jakimś wieku seplenić? Jakich głosek dotyczy seplenienie tak naprawdę? Na te i wiele innych pytań postaram się odpowiedzieć Ci w dalszej części artykułu. 

 

Seplenienie (sygmatyzm) to zaburzenie mowy, obejmujące nieprawidłową realizację tak zwanych głosek dentalizowanych. To innymi słowy głoski “trzech szeregów” – szumiącego (sz, rz, cz, dż), syczącego ( s, z, c, dz) oraz ciszącego (ś, ź, ć, dź).

Chociaż seplenienie jest jednym rodzajem zaburzenia mowy, możemy go rozpatrywać
w trzech wariantach:

1. DEFORMACJA GŁOSKI – dziecko realizuje głoskę w sposób zniekształcony, powstały dźwięk wykracza poza normy ortofoniczne języka polskiego (np. seplenienie boczne ze słyszalnym poszumem, seplenienie międzyzębowe z językiem umieszczonym między łukami zębowymi itd.). To tak zwany sygmatyzm właściwy.
2. SUBSTYTUCJA (ZASTĘPOWANIE) GŁOSKI – to sytuacja, w której dziecko zastępuje głoskę (często trudniejszą dla niego), głoską łatwiejszą. Zaburzenie to nazywamy parasygmatyzmem.
3. ELIZJA (OPUSZCZANIE) GŁOSKI – głoska trudna jest opuszczana, a w jej miejsce nie jest wstawiana żadna inna. To tak zwany mogisygmatyzm.

W każdym przypadku zaburzeniu może ulec zarówno pojedyncza głoska, jak i cały szereg czy też szeregi. Warto w tym miejscu dodać, że w przypadku seplenienia międzyzębowego, często nieprawidłowo realizowane są też pozostałe głoski przedniojęzykowo – zębowe, tj.: [t], [d], [n], oraz głoska [l].

Czy dziecko może w jakimś wieku seplenić?

Nie ma zjawiska “seplenienia rozwojowego”. Uważam, że niezależnie od wieku powinniśmy reagować w sytuacji wyraźnie słyszalnej i/lub zauważalnej DEFORMACJI głoski. Czyli nawet 2,5 – latek mówiący konsekwentnie z językiem umieszczonym między zębami, wymaga konsultacji logopedycznej, aby ustalić, czy “idzie w wadę” czy możemy zastosować jakieś techniki. Pisałam o tym w artykule o seplenieniu mojej Córki – KLIK!

Trochę inaczej wygląda to w sytuacji zamiany głosek. Tutaj odwołujemy się do norm rozwoju systemu fonetyczno – fonologicznego dziecka i wiemy dzięki temu, że:

• pomiędzy 2. a 3. urodzinami oczekujemy w słowniku czynnym dziecka głosek ciszących (ć, dź, ś, ź);
• pomiędzy 3. a 4. urodzinami ‘śamolot‘ powinien być już samolotem – pojawiają się głoski syczące (c, dz, s, z);
• pomiędzy 4. a 5. urodzinami chcielibyśmy aby ‘synka‘ zaczęła już być szynką – pojawiają się głoski szeregu szumiącego (cz, dż, sz, rz);
• Na samym końcu – po 5. urodzinach pojawia się ostatnia z głosek – [r]– ale proces jej powstawania to temat na osobny tekst.

Skoro więc wiemy w jakiej kolejności pojawiają się głoski, możemy uznać, że trzylatek mówiący “kosulka” zamiast “koszulka” nie będzie budził naszych wielkich obaw. Problem stanie się bardziej złożonym i wymagającym konsultacji, jeśli owa “kosulka” będzie brzmiała nieczysto – dźwięk będzie zdeformowany i nieprawidłowy (wszak rodzajów seplenienia mamy blisko 50!).

Dlaczego moje dziecko sepleni?

Przyczyn seplenienia może być bardzo wiele – diagnozując dziecko, odkrywamy za każdym razem nową historię, która prowadzi nas do przyczyny – zaburzenia mowy. Każdy pacjent trafia z innym bagażem doświadczeń orofacjalnych, z innego otoczenia, ma inną budowę anatomiczną. Często taka sama realizacja (na przykład seplenienie międzyzębowe) może u dwójki dzieci mieć dwie zupełnie różne przyczyny. Dlatego tak bardzo podkreślam indywidualne podejście do pacjenta oraz holistyczne spojrzenie na problem. Skąd może brać się seplenienie?

• Nieprawidłowa pozycja spoczynkowa języka – czyli brak umiejętności utrzymywania szerokiego języka na podniebieniu twardym, tuż za szyjkami zębów siecznych. Język w spoczynku leży na dnie jamy ustnej, wsuwa się między łuki zębowe itp;
• Nieprawidłowy tor oddechowy – dziecko oddycha poprzez stale uchylone usta – język spoczywa na dnie jamy ustnej;
• Infantylne połykanie;
• Wady zgryzu – np.: zgryz otwarty, podniebienie gotyckie, tyłozgryz, przodozgryz, przedwczesna utrata zębów;
• Parafunkcje – ssanie kciuka, ssanie smoczka itp.;
• Nieprawidłowe wzorce w otoczeniu – rodzic/ opiekun z wadą wymowy, rówieśnicy z seplenieniem;
• Nieprawidłowe techniki i akcesoria do karmienia (bardzo częste używanie kubków niekapków, przetrwałe karmienie z butelki, itp.);
• Hipotonia mięśniowa w obrębie twarzoczaszki – obniżone napięcie mięśniowe;
• Ankyloglosja;
• Niedosłuch.

Wymienione przyczyny nie są wszystkimi i – co warto podkreślić raz jeszcze – nie muszą prowadzić do seplenienia. Każda historia ma swoją inną przyczynę. Kluczem do zaplanowania efektywnej terapii logopedycznej jest jej ustalenie i eliminacja.

Czy logopeda poradzi sobie sam?

Często pomimo posiadanych chęci oraz umiejętności jest to niemożliwe. Kluczem efektywnej terapii jest współpraca z wielu specjalistami i szybsza eliminacja przyczyny. I tak na przykład w przypadku znacznie przerośniętych migdałów, prowadzących do nieprawidłowego sposobu oddychania, konieczna jest współpraca z laryngologiem. Kiedy pacjent posiada dużą wadę zgryzu, ma anatomiczne trudności z wypracowaniem prawidłowej pozycji spoczynkowej języka, kluczem jest konsultacja z ortodontą. Wymieniać można dłużej..

Czy istnieją uniwersalne “ćwiczenia na seplenienie”?

Już pewnie domyślasz się mojej odpowiedzi – niestety nie. Za każdym razem plan terapeutyczny dobierany jest do indywidualnego pacjenta, w oparciu o historię jego kłopotów artykulacyjnych. Za każdym razem nasza praca zaczyna się od innych działań, inne głoski są korygowane jako pierwsze. Nie ma złotej rady. Na pewno wszystkie nasze działania koncentrują się – znów mówiąc bardzo ogólnie – na pracy nad językiem i jego pozycją spoczynkową (bo przecież usunięcie seplenienia międzyzębowego nie polega na poleceniu “schowaj język za zęby” – trzeba jeszcze wiedzieć w jaki inny sposób go ułożyć, jeśli nie tak jak dotychczas), napięciem mięśni biorących udział w artykulacji głosek dentalizowanych, pionizacją szerokiego języka, nauka prawidłowego typu oddychania i połykania.

Kiedy reagować?

Jeśli głoska jest deformowana – od razu. Szybkie działanie często uchroni przed grożącą dziecku wadą wymowy. Kiedy mamy do czynienia z substytucją – za każdym razem, kiedy realizacja wykracza poza ramy rozwojowe (patrz: plan powyżej).

Czy terapia raz w tygodniu wystarczy?

Konsultacja raz w tygodniu z logopedą powinna być wystarczająca, jednak aby usunąć seplenienie, konieczna jest regularna praca w domu – codziennie. Poprzez ćwiczenia uczymy odpowiednie mięśnie nowych wzorców, zmieniamy ich funkcje. Godzina raz w tygodniu to zbyt mało, mięsień potrzebuje częstych powtórzeń, by wcielić w życie nowe sposoby pracy.

 

Pamiętaj, że to Ty – Rodzic, najlepiej znasz swoje dziecko i często jesteś pierwszą osobą, która wyczuwa, że “coś jest nie tak”. Nie bój się pytać, konsultować i dociekać.

Warto skorzystać z konsultacji ortodontycznych - ciekawy blog - @mamaortodonta

Do pracy z dziećmi polecam materiały poglądowe na You Tube

https://www.youtube.com/watch?v=ByPswCAGrq8 - ćwiczenia aparatu mowy

https://www.youtube.com/watch?v=JmlWtzAdFe0 - ćwiczenia oddechowe

https://www.youtube.com/watch?v=HsEO4xryBjo - ćwiczenia słuchu fonemowego

https://www.youtube.com/watch?v=bCJgqnAWyxI - ćwiczenia dotyczące seplenienia

https://www.youtube.com/watch?v=p4DHThI9iOE - terapia głoski R

https://www.youtube.com/watch?v=oswnVDVZ4rQ - terapia głoski L

https://www.youtube.com/watch?v=V9ObvBKKrB4 - terapia głoski K

https://drive.google.com/a/logopasja.pl/file/d/1pqz9I7MpepR5wx7a9-UGtfsztRBKXZya/view?usp=sharing - link do e-booka 10 ćwiczeń buzi i języka, które rzeczywiście działają

https://drive.google.com/file/d/1LKFIEqEDe-WPpEsSg0Xs2f3c_hoze9k4/view - materiały obrazkowe do utrwalania szeregu szumiącego